Bosna-Hersek’te kahvenin kulpsuz fincanda içilmesi, sadece günlük bir alışkanlık değil, derin tarihî ve kültürel bir mirasa dayanıyor. Bu gelenek, Osmanlı İmparatorluğu’nun Bosna’yı fethettiği dönemden itibaren gelişmeye başlayan, dinsel ve toplumsal etkenlerle şekillenen bir kültürel sembol haline gelmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun 1463 yılında Bosna’yı fethetmesinden önce Bosna-Hersek, Katolik ve Ortodoks kiliselerinin etkisi altında bulunuyordu. Katolik kilisesi tarafından uygulanan dinsel baskılar, Bosna’daki halk üzerinde büyük etkiler bıraktı. Katolik kilisesi, Hristiyanların imanlarını göstermeleri için çentik işaretini kullanmalarını şart koşuyordu. Bu işaret baş, işaret ve orta parmağın bir araya getirilerek sağ omuzdan sol omuza, ardından göğse doğru götürülmesiyle yapılırdı. Bu hareket, bir Hristiyan sembolü olarak kabul görüyordu ve birçok ritüelde, hatta günlük yaşamın bazı alanlarında dahi uygulanıyordu.
Bu işaretin kullanımı, Hristiyan Bosnalılar için dini bir zorunluluk haline gelmişti. Ancak 1463 yılında Fatih Sultan Mehmet’in Bosna’yı Osmanlı topraklarına katmasıyla bu bölgede büyük bir dinsel ve toplumsal değişim yaşandı. Bosnalılar, Osmanlı yönetimi altında İslamiyet’i topluca benimseyerek Hristiyanlıkla olan bağlarını büyük ölçüde kopardılar. Yeni Müslüman olan Bosnalılar, Hristiyanlıkla ilişkilendirilen çentik işaretinden ve onunla ilgili ritüellerden kaçınmaya başladılar.
OSMANLI DÖNEMİ: KAHVE KÜLTÜRÜNÜN BOSNA’DA YÜKSELİŞİ
Osmanlı İmparatorluğu, fethettiği topraklara kahve kültürünü de beraberinde getirdi. Kahve, Osmanlı sarayında ve halk arasında önemli bir içecek olarak kabul ediliyor, kahvehaneler sosyal hayatın merkezinde yer alıyordu. Kahve, Osmanlı topraklarında yalnızca bir içecek değil, aynı zamanda sohbetin, fikir alışverişinin ve kültürel paylaşımın bir aracıydı. Bosna’da da kahve hızla yayılmaya başladı ve günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası haline geldi.
Ancak Bosnalı Müslümanlar, kahve içerken Hristiyanların kullandığı geleneksel çentik işareti ile ilişkili bir soruna dikkat çektiler. O dönemde kahve fincanları kulpluydu ve Hristiyanlar bu fincanları ellerinde tutarken çentik işaretini yapmak için başparmakları ile kulptan tutup diğer parmaklarını açık bırakıyorlardı. Bu davranış, Bosnalı Müslümanlar tarafından Hristiyanlıkla ilişkilendirildiği için rahatsızlık yaratıyordu.
KULPSUZ FİNCANLARIN ORTAYA ÇIKIŞI
Osmanlı döneminde Bosnalılar, bu dini sembolizmden kaçınmak amacıyla kulpsuz fincanlar kullanmaya başladılar. Kulpsuz fincan, Hristiyanların çentik işaretini yapmasına imkân tanımadığı için bu fincanlar hızla Bosna’da yaygınlaştı. Böylece Bosnalılar kahvelerini kulpsuz fincanda içmeye başladılar ve bu gelenek zamanla bir sembol haline geldi. Fincanın kulpsuz olması, hem İslam kimliğinin bir ifadesi hem de Hristiyanlıkla olan dinsel bağları koparmanın bir yolu olarak kabul edildi.
SIRP İSYANLARI VE BOSNA’NIN TEPKİSİ
Özellikle 19. yüzyılda Sırpların Bosna’da gerçekleştirdiği isyanlar ve toplu katliamlar sırasında bazı Bosnalı Müslümanların parmaklarının kesildiği bilinir. Bu dönemde Sırp isyancılar, Bosnalı Müslümanların çentik işareti yapmalarını engellemek için onların başta işaret ve orta parmaklarını hedef almışlardı. Bu vahşetin etkisi, Bosna’daki Müslüman halkın dini sembollere karşı daha da duyarlı hale gelmesine yol açtı. İşte bu olaylar, kulpsuz fincan kullanımının sadece dini bir tepki olmaktan çıkıp, Bosnalıların kimliğinin bir parçası haline gelmesine katkıda bulundu.
KAHVENİN BOSNALI KİMLİĞİ VE BUGÜNKÜ ANLAMI
Günümüzde Bosna’da kahve, sadece bir içecek değil, bir kültür ve kimlik simgesi olarak yaşatılmaktadır. Bosnalılar hala kahvelerini geleneksel olarak kulpsuz fincanda içerler. Bu sadece tarihî bir miras değil, aynı zamanda Osmanlı dönemi boyunca şekillenmiş olan Müslüman Bosnalı kimliğinin bir yansımasıdır. Kulpsuz fincan kullanımı, dini ve kültürel köklerin korunması ve Hristiyan sembollerinden arındırılmış bir kimlik inşa etme çabalarının bir hatırasıdır.
Bosna’da kahve içmek, Osmanlı döneminden bu yana süregelen bir kültür olduğu kadar, bir direniş ve kimlik sembolüdür. Bu gelenek, Bosnalı Müslümanların tarih boyunca maruz kaldıkları baskılara karşı verdikleri kültürel bir tepkinin en somut örneklerinden biridir. Bugün hala kulpsuz fincanda kahve içen Bosnalılar, bu tarihi ve kültürel mirası her yudumda hatırlamaktadır.
Fatma TECİRLİ
