Osmanlı döneminde padişahlar, bayram namazını Ayasofya’da kıldıktan sonra halkla bayramlaşmalarını Topkapı Sarayı’nda yaparlardı. Ramazan Bayramı 3 gün, Kurban Bayramı ise 4 gündü. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ramazan Bayramı’na “Iyd-i Said-i Fıtr”, Kurban Bayramı’na ise “Iyd-i Said-i Adha” deniliyordu.
Toplar Atılırdı
Osmanlı döneminde, bayramlar yeni ayın girmesiyle başlardı. Bunun için hilal gözlenirdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ramazan ayında olmasına rağmen, bayramın başlaması için Şevval ayının girdiğinin sembolü olarak hilalin görülmesi beklenirdi. Ancak, Ramazan’ın 29’unda hilal görülmezse, Ramazan’ın 30’unda top atılarak ertesi gün güneşin doğuşuyla birlikte bayram olduğu anlaşılırdı. Hilal görülmediği takdirde bu şekilde bayram gününün ilan edilmesine “tekmil-i selasin” denilirdi.
Arife günü ikindiden itibaren Ramazan Bayramı’nın üçüncü günü, Kurban Bayramı’nın ise dördüncü günü akşamına kadar her gün Osmanlı’da toplar atılırdı. Bu toplar genellikle Tersane’den ve Donanma’dan atılırdı.
Osmanlı’da Bayram Protokolü
Bayramlarda, İstanbul’da en önemli olay padişahların bayramlaşma törenleriydi. Bayram törenlerinin hazırlıkları Teşrifat Kalemi’nin, yani Protokol Müdürlüğü’nün göreviydi. Padişah için düzenlenecek tebrik töreninin teferruatı bu daire tarafından hazırlanır ve işlemler bu şekilde yürürdü. Ramazan Bayramı namazı ve bayramlaşma merasimine katılacaklara davetiyeler dağıtılırdı; bu davetiyelere ise tezkire denilirdi. Padişah, bayram namazını Hırka-i Saadet Dairesi’nde kıldıktan sonra, bu yerin önüne taht konulurdu. Hükümdar tahta oturunca orada bulunan hocalar dualar okur, ardından görevliler bunlara hediyelerini verirlerdi. Mehter çalmaya başlayınca bir taraftan da sevinçli topluluk hep bir ağızdan “Bu gibi günlere yetişmek her zaman müyesser ola” diye bağırır ve dua ederlerdi.
Osmanlı’da Bayramlaşma
Osmanlı padişahı ile bayramlaşma hakkı olanlar kanunnamede belirlenmişti. Bu hakka sahip olan kişiler, sabah namazını Ayasofya Camii’nde kıldıktan sonra saraya gidip Divân-ı Hümâyun’da toplanırlardı. Topluluğun geldiği haberi padişaha iletilince, sultan da bunun üzerine Arz Odası’na geçerdi. Daha sonra da görevlilerin dizildiği yoldan tahtın bulunduğu yere doğru gelirdi. Burada padişahı karşılayanlar dua ederdi.
Tören sırasında kimin nerede duracağı en ufak teferruatına kadar ayarlanırdı. Padişah tahta oturduktan sonra devlet adamları rütbelerine göre sağ taraftan gelerek padişahın eteğini öperlerdi. Vezir-i azam, kazasker gibi görevliler eteği öperken padişah ayağa kalkardı. Bu üst düzey ricalden sonra sıra defterdar, nişancı, reisülküttap, defter emini gibi bürokratlara gelirdi. Ancak bunlar öncekiler gibi etek değil eşik öperlerdi. Şeyhülislam ise padişahın önünde eğilir ve elini öperdi. El ve etek öpme işlemini bitiren görevliler kendileri için belirlenmiş yere geçerek tören boyunca ayakta dururlardı. Kapıkulu ocaklarının üst düzey subayları da bu bayramlaşmada yerlerini alırlardı.
Bayram Alayı
Törenin bitiminden hemen sonra namaz için padişah Hasoda’ya geçerek üstünü değiştirirdi. Bayram namazı genellikle Ayasofya Camii’nde kılınırdı. Padişah haremden çıkıp, özel olarak süslenen atına binip Babüsselam Kapısı önünde kendisini bekleyen devlet adamlarıyla birlikte camiye doğru yola çıkardı. Devletin ileri gelenleri rütbelerine göre atlı veya yaya olarak padişahı takip ederlerdi. Camiye gidilip bayram namazı kılındıktan sonra da aynı düzen içerisinde saraya geri dönülürdü. Bayram namazı için yapılan bu gidiş ve dönüşe “bayram alayı” adı verilirdi.
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bayram kutlamaları, bugün hala Türkiye ve diğer birçok Müslüman ülkede yaşatılmaya devam eden geleneklerle doluydu. Bu gelenekler, tarih boyunca toplumun ortak değerlerini ve kültürel mirasını korumasına ve nesilden nesile aktarılmasına yardımcı olmuştur. Osmanlı bayramları, sadece geçmişte kalan birer tarihsel olay değil, aynı zamanda günümüz kültürel ve sosyal hayatını şekillendiren önemli unsurlardan biridir.
Semanur İrgin
